galicias>> instituto de estudios carballiñeses >> indice de artigos de ágora do orcellón

INSTITUTO DE ESTUDIOS CARBALLIÑESES

A Comarca de Caballiño a luz da Toponomastica


GERARDO SACAU RODRÍGUEZ , Vicedirector do Instituto de Estudios Vigueses

     Señor Presidente do Casino, Señor Director do Instituto de Estudios Carballiñeses, señoras e señores:
     Principiar unha conferencia cunha cita autorizada, nada menos que dun paisano voso, VICENTE RISCO, pode interpretarse como un signo de procura de protección ou respaldo. Sen dúbida que é correcta a interpretación. Se se me permite a frivolidade case que irreverente, estas verbas do grande mestre das letras galegas son para min como o sinal da cruz para calquera cristiano que inicia unha actividade seria, pero tamén uns dos núcleos de pensamento ó redor do que vai xirar esta exposición.
     VICENTE RISCO en "DA MEDIDA DAS COUSAS, LERIA sentencia:
"Galicia é un mundo ... Cada terra é como se fora un mundo enteiro ... Pode ser ela pequena en extensión. En fondura, en entidade, é tan grande como queiras, e desde logo, moito meirande de como ti a ves... Se o teu pensar se detén nas codias das cousas, non digas tampouco: Galicia é ben pequena; pequeno es ti que endexamais poderás concebir nada grande"
     Cando unha Institución cultural, como e o Instituto de Estudios Carballiñeses, vén á vida, non pensen que o xuízo das xentes vai ser unívoco.Teño a experiencia. Uns van dicir que os seus membros fundadores son unha agrupación de toliños entusiastas que traballan sen cobrar e perden por riba diñeiro coa súa tolemia colectiva. Outros rosmarán polo baixo que non teñen outra cousa que facer. Outros que o neno cultural recén nacido terá unha vida efémera ... Pero haberá moitos, eu incluído, que lle recoñecerán a súa valentía ós signíferos da causa por tentar acadar que O CARBALLINO, como di Vicente Risco, non quede na simple codia do superficial e globalizante, mergullando para elo no silencio dun pasado que por ser pretérito parece como se tivese que ser esquecido para sempre, un mal este -aproveito para decilomalcheirante que invade unha gran parte da sociedade actual.
     Os oráculos son propicios, e se á manifestación divina lle sumamo-los bos desexos de todos nós, o Instituto de Estudios Carballiñeses disfrutará de longa e vigorosa vida.
     Polo que a min respecta, a persoal participación sinxela pero fervente neste ciclo de conferencias que inicio, vai encamiñada - este é o meu deber como home da cultura- a clarexar se cabe aqueles aspectos de interese histórico, xeográfico, social etc... que se cadra permanecen pechados no interior dalgúns topónimos do CARBALLIÑO ou da súa veciñanza.
     Ben se sabe que hoxe na investigación lingüística advírtese un interese crecente pola onomástica en xeral e pola toponimia en particular: Propáganse monografías, nacen revistas especializadas, celébranse congresos internacionais de antropoloxía e de toponimia. ¿Por que ese interese? Polo de pronto, a toponimia interesa ó lingüista como a paleontoloxía ó biólogo; ou mellor dito, como a arqueoloxía ou a documentación doutras épocas interesan o historiador. Coñecido é o valor auxiliar da toponimia para a Historia en xeral e máis aínda para a historia lingüística. En consecuencia, na toponimia non hai que ver -como alguén pensa- un depósito de fósiles protexidos no interior dunha vitrina ad hoc.
A meirande parte dos topónimos falan, teñen significado pleno axeitado á realidade xeográfica do momento ou a unha realidade de outrora que nos descoñecemos por ficar desaparecida xa. Eles conteñen a visión da pegada da xeografía, a presencia de tódala historia, non só da grande, a dos feitos sonados, a dos persoeiros ilustres, senón tamén a pequena, a que Unamuno chamou a INTRAHISTORIA: a fonte, o río, os caneos dos camiños, o souto, a árbore das grandes pólas á que de cativos subiamos para sentirnos máis altos e importantes, a poza do río na que nos chafullabamos, a leira, o moiño, o outeiro, a pedra xigante chea de buratos, as puntas de terra que o mar desafían, as aldeas, os casais, todos co seu nome propio libremente asignado polo campesiño ou o mariñeiro en función dalgún elemento particular, mesmo construído por nós.Todo isto é ir debuxando, conformando unha paisaxe que xa definitivamente se alonxa da mera consideración de marco xeográfico, trascendente da propia descrición topográfica de cada un deles. Este conxunto toponímico de apariencia heteroxénea, os nomes propios dos montes, vales, picoutos, casais, fontes e un longo etc... son os que configuran a PAISAXE HUMANIZADA da que falaba outro fillo ilustre nado nas vosas terras, Otero Pedrayo e que Bouza Brey denominou como PAISAXE MÍTICA dun pobo. Cada comarca ten a súa PAISAXE HUMANIZADA que hai que tratar de buscar facendo prospeccións na fondura da súa microhistoria presente na toponomástica, un sustrato, este vivo do pasado que subxace na epiderme ou codia.
     Outros topónimos que non teñen vixencia no vocabulario actual ou que perderon o seu orixinario significado, posúen o poder de provocar fondas resonancias afectivas de evocacións enigmáticas. Desde Unamuno a Blas Otero, escritores en lingua castelá, gustaron de enumerar topónimos sentindo a forza das raíces que ligan ó home coa súa terra. Lémbrense daquel poema, rosario toponímico, de Unamuno que escomenzaba: Arlanzón, Carrión, Pisuerga, Tormes, Águeda, mi Duero. Este enraizamento fai que os nomes de lugar sobrevivan moitas veces a lingua e a civilización que os crearon. No caso da toponimia india nos Estados Unidos, da toponimia nahua nalgunhas zonas de México totalmente castelanizadas ou das linguas prerromanas e do árabe na toponimia do noso solar. Nin sequera en tales casos perden os topónimos a súa eficacia afectiva: contribúen a encadrar ó home nun ambiente de recordos, xa ben se refiran estes a pobos cos que o falante non se sente historicamente unido, sexa os vexa como devanceiros seus. En Galicia, onde o home agasalla e mima á súa terra - calquera recuncho por moi pequeno que sexa, ten asignado un nome-, podemos falar deste tipo de onomástica con máis coñecemento se cabe que outros pobos. Baste para elo nomear BASTABALES: "Campanas de Bastabales / cando vos oio tocar / mórrome de soídades " Ou ADINA: "Como cbove miudiño, como míudiño cbove,Ipola banda de Laiño l pola banda de Lestrove” / : Para Caldas tod´ é escuro / ceo azul lose n´- ADINA / transparente, límpo e puro / D´-Arretén no monte duro / nube corre pelegrinal, inseparables os dous da figura de Rosalía ou ANLLÓNS de Eduardo Pombal. ¿Estamos cecais no umbral da filosofía da saudade?
     Presentes na mina memoria están como non podía ser menos o Padre Sarmiento, fundador da ONOMÁSTICA moderna: " se ven Portonovo / e xunto San Xenxo / Marin e Combarro / Lourido e Campelo / e Valle Inclán, mestres xunto cos dous anteriores na utilización evocadora dos topónimos. Tamén esta toponimia evocadora, de saudade, de significado ás veces perdido nas lonxanías das linguas antigas que quedaron deitadas moribundas no solo da nosa rexión ou de impacto máis sonoro que de significado, ten intervención directa na configuración da PAISAXE HUMANIZADA.
     Non debo sobrepasa-los lindeiros marcados para esta conferencia cunhas limitacións lóxicas de tempo e de contido, pero asegúrolles que por este camiño chegaríamos a terreos de verdadeiro interese no eido da sociolingüística ou se queren da socionomástica.
     A miña encomenda é falar da COMARCA DO CARBALLIÑO. E para tratalo como un espacio que integre culturalmente e dea identidade colectiva ós seus habitantes, faise necesario acometer aqueles traballos - perfora-la codia da que fala Vicente Risco- que teñan como obxectivo primeiro contactar coa súa particular microhistoria -sexa por vía arqueolóxica, histórica, etnolóxica, toponímica ou calquera outra vía de saber. Esta última vía, a toponomástica, é a que na medida do tempo disponible tratarei de afrontar. Como obxectivo segundo, poñe-los resultados obtidos á disposición da sociedade para que unha vez sedimentados - como o bo VIÑO DO RIBEIRO repousados debidamente - discutidos deriven na MARCA ou SINAL IDENTIFICADOR que lle dea sentido como COMARCA DIFERENCIADORA dentro dun conxunto de comarcas. Velaí a dimensión de grandeza á que antes me refería. Quero dicir, insisto, que todo este conxunto (le aportes, resultados das diferentes investigacións concretas, debe callar e redundar nun SINAL DE IDENTIDADE para que teñan valor como tales. A tal fin faise necesaria unha participación de vontades activas como a do Instituto de Estudios Carballiñeses - onde sei de certo que hai xente cualificada para que esta misión cristalice - e outras Institucións xa existentes ou que poidan surxir no futuro.
     Pero vai sendo hora xa de que baixemos ó campo das operacións, non bélicas por suposto.
     Pídolles disculpas anticipadas se a vena do que lles fala sufre unha hipertensión filolóxica e abusa da paciencia de vostedes. Un simple gargarexo e doume por aludido. Estamos na capital da comarca do CARBALLIÑO de Ourense, nunca de CARBALLINO - non o permitan que resposta a unha hibridación vergoñenta e insoportable, mitade galego, mitade castelán na sufixación -INO, amén de que resulta moi afectado e cursi.
     ¿Qué me din de PUENTEAREAS, un topónimo castrado e defendido como tal polo actual alcalde da vila? Aquí nesta terra de Galicia, que é un grandioso obradoiro no que se labran topónimos fermosísimos e entrañables, non queremos Minotauros: cabeza de touro e corpo de home. ¡Ou somos ou non somos!. E digo "de Ourense" como complemento determinante, porque todos vostedes saben que hai outros CARBALLIÑO espallados pola xeografia galega. Preto de Vigo, por nomear un que me colle na veciñanza, no concello de Redondela, na parroquia de OSTRÁS ou CESANTES, como lles pete chamarlle, hai un CARBALLIÑO, a máis doutros na provincia da Coruña: en Touro, Frades, Montero e O Pino e en Lugo: no Saviñao e Ribas do Sil etc... Pero tamén temos un gran rexistro de topónimos coa mesma raíz en toda Galicia e na provincia de Ourense en particular, portadores onomásticos todos eles dunha simboloxía da humanización da paisaxe galega: CARBALLO en Castro Caldelas, na Verea, en Río; CARBALLAL en Padrenda e Petín, CARBALLEIRA na Merca, Maside, Nogueira de Ramuín, Punxín, San Amaro e San Cibrán das Viñas, CARBALLEDA de Avia, CARBALLEDA DE ABAIXO e DE ARRIBA en Cenlle, en Cortegada; CARBALLEIRAS en Ramirás, Castro Caldelas e Gomesende... E repítese de cheo na onomástica persoal como se o CARBALLO agradecido co seu nome quixese devolvelo ó home que así o bautizou. Nace desta maneira un circuíto activo entre a terra e o home que a humanizou. A propia terra - a árbore neste caso - é quen de influír no máis definidor de nos mesmos, o noso propio nome. Coido que foi Otero Pedrayo - o patriarca de Trasalba que vivíu entre carballos- quen dixo textualmente: “Un roble sólo puede ser orgullo de una aldea o de una finca señorial". Díxo ben Otero Pedrayo, un carballo nunha cidade sería un refén, unha árbore prisioneira deshumanizada polo artificio do asfalto e do cemento. Non se esquezan que esta árbore, o carballo “o quercus robur” máis xenuíno, símbolo de forza - teñan en conta que do latín ROBUS ven ROBUSTO que xunto co loureiro cristianizado nalgúns casos formou parte dos cultos dendolátricos dos nosos ancestros, segue a ter unha especialísima consideración como nobre vexetal máis representativo da nosa terra, malia a terrible decapitación a que foi sometida desde fai case un século.
     Conta o profesor Taboada Chivite, outro ourensán de pro, que na AMEIXOADA de Moaña, Pontevedra, celébrase en Maio a FESTAS DOS CARBALLOS e que hasta fai pouco bendicíanse nela os carballos cun moneco ou santo de madeira tamén de carballo. Di así mesmo que na Magdalena de Vilamartín de Valdeorras "hai ruínas dunha capela derruída a sombra dun vellísimo carballo de especial veneración e ó que non se lle pode tocar".
     O profesor Mandianes Castro, natural da parroquia de LOURESES, enclavada no sur da Limia, fala do CARBALLO como dunha árbore cósmica, como a idea do centro na concepción do mundo e di entre outras cousas "que en case tódalas encrucilladas de Loureses hai unha ou varias árbores grandes, sempre carballos... substituída coa cristianizacion pola fuste dun cruceiro”. E segue a dicir: “A case totalidade dos ritos de mediciña popular teñen lugar preto dun carballo e os autores clásicos de Galicia fálannos del como a ÁRBORE SAGRADA”
     En Reboreda de Redondela, (noticia aparecida no FARO DE VIGO no inverno do 99) a seca recente dun carballo de máis de 500 anos puxo en pé os veciños, converténdose en motivo de preocupación para a parroquia. So a súa sombra reuníronse CASTELAO, CASTELAR e OTERO PEDRAIO.Tamén O CARBALLO DA PORTELA - unha das mil Portelas de Galicia - pasou a engrosa-las Coplas populares: "0 carballo da Portela ten as.follas reviradas / que llas revirou o vento/ nunba noite de xiada / ... O da MERTEIRA, os das AUGAS SANTAS e outros moitos. Quen non cantaruxou aquel ALALÁ de SAN XUSTO que escomenza “Carballeira de San Xusto / Carballeira derramada / naquela carballeiríña perdín amiña navalla /.
     E quen non botou algunha vez aquél aturuxo que proclama ¡“Ardelle o eixo, carballeira"! Lémbrolles que por moi cativo que sexa, por moi "carballiño" que sexa, sempre o CARBALLO fará alusión etimolóxica a “cousa dura”, "a fortaleza", “a nobreza”, segundo se desprende da súa raíz preindoeuropea KAR "pedra". Este é o radical que allimenta unha toponimia que se caracteriza pola dureza, pola consistencia. E de ahí nacen topónimos como O CARBALLIÑO e tódolos nomeados fai un chisco, amén de CARRASCO; CARRASQUEIRA; CARNEIRAS e CARNOTA entre outros, irmanados todos por esta antiga e prolífica raíz. Coñezo unha palabra con función de comodín - axéitase a calquera conversación- que din que e de malfalados, coñecémola todos. É expresiva e sorpresiva a mais non poder, aturuxo espontáneo as veces, de maldición e reprobación outras, sen significado concreto caseque sempre nestes usos ... A súa eufónica en correspondencia sería "CARAMBA", xa que CÁSPITA que tivo o seu momento á1xido, deixou de usarse.Tan só lla escoitei hai uns anos a unha muller de gran pulcritude de alma e de corpo que se chama Dona Inesita de Sípero y Perosí con reminiscencias aristocráticas. Eu son ben falado e non a vou a pronunciar. Tamén ela, que din pecadenta, pero que non o é, forma parte desta familia de palabras. Outro nome propio que conforma o SINAL DE IDENTIDADE do CARBALLIÑO ten que ser por forza O RIO ARENTEIRO. A simple pronunciación do hidrónimo provoca unhas fondas resonancias afectivas, amén do seu significado etimolóxico, non sempre coñecido, do que despois falarei un pouco. Se agora rachara o monólogo propio dunha conferencia, e me dirixise a vostedes para preguntarlles qué é o que senten expresado en palabras, cando lonxe da comarca - ou se queren nela mesmo - escoitan pronunciar por boca allea nomes propios familiares como O CARBALLINO, O ARENTEIRO, LEIRO, LAMAS, CEA ou PARTOVIA, estou por apostar que non atoparían as palabras axeitadas. Emocionaríanse, eso desde logo. ¿Que lles di o nome do lugar en que vostedes naceron e se criaron, moi a pesar de que haxa outros en Galicia exactamente escritos, homónimos? Porque non é o mesmo o significado do CARBALLIÑO de Ourense que o do CARBALLIÑO de Touro poño por exemplo. Entre outras cousas porque entre os nomes propios dunha e outra comarca hai unha interrelación co conxunto de distinto signo. Fíxense ben, ARENTEIRO e ARANTEI preto de Tui en Pontevedra, separados por uns cento vinte quilómetros máis ou menos, son da mesma camada toponímica cunha semellanza morfolóxica moi semellante: Os dous son ríos, os dous da mesma formación e orixe, os dous galegos, pero os dous dan nome a unha xeografía humanizada diferente, por xentes galegas si, pero diferentes na súa particular visión das cousas. Cambian poucas letras, e sen embargo as evocacións son distintas porque o conxunto de topónimos dun lugar concreto como os da comarca do CARBALLINO, forman entre eles unha rede de simpatía e de interrelación da que está excluído o río e lugar pontevedrés de ARANTEI. O significado completo de ARENTEIRO será a suma do significado etimolóxico común a tódolos hidrónimos máis tódalas connotacións que emanan da presencia deste río na comarca pola que discorre. Eu que nacín en Arbo, na comarca da Paradanta - antes fora do Condado cando a política non era tan caprichuda - por máis cariño que lle dispense á vosa, endexamáis poderei recibir esas mesmas vibracións de simpatía, co seu valor etimolóxico de "comunicación", esas palabras que non se poden pronunciar porque non teñen consistencia física ó ser a súa quintaesencia, que tódolos carballiñeses sentides pola vosa contorna.
     Se riscamos nas fonduras da xénese deste nome de río, que nace bendecido e fertilizador nas proximidades do Mosteiro de Oseira e cruza O CARBALLIÑO coa fachenda de saberse semente líquida de riqueza antes de verter no AVIA “¡se vas ó Ribeiro ó Ribeiro de Avia..!." (¡cantas connotacións -¿non si?- emanan do verso condicional da copla!) caeremos na conta da súa internacionalidade lingüística, como imos ver logo. O hidrónimo, o nome do río ARENTEIRO, pódese ler na Idade Media escrito como ARGENTARIO, unha voz semiculta relacionada por etimoloxía popular coa prata, pero que de feito significa "AUGA corrente limpa e brillante". ¡Que o ouro e a prata non confundan cos seus lampexos a raíz profunda doutros topónimos vecinos! Coido que a etimoloxía de OURENSE - que din fala de OURO - non é quen para facerse extensiva como metal precioso a outras etimoloxías como ARENTEIRO.
     Son moitas as designacións de ríos que escomenzan coa vella raíz AR-: ARANDA, ARANDILLA que é o irmán máis pequerrecho, ARANTEI, ARAÑO, o río leonés ARADUEY. En Ourense temos o río ARGAS; en Lugo ARGÁ de ARRIBA. O río ARGANZA repítese en Ortigueira, Salamanca, Asturias, Oporto. ARNOIA - a ¡ARNOIA, ARNOIA! de Méndez Ferrín - tamén presente en Portugal; o río ARNEGO, río afluente da Ulla, ARNADO unha freguesía situada á beira do Sil en Vilamartín de Valdeorras, NAVIA DE SUARNA ... cun prefixo SU- indicador locativo de "debaixo de".
     Este nome azumega auga polos catro costados. A auga, cecais “o principio das cousas” que o filósofo de Mileto TALES defendeu. O tema AR- fosilizado na onomástica hídrica e internacional e amosa un espallamento prodixioso en Europa por culpa dos *ides.que o propagaron. Por iso faláballes antes da internacionalidade lingüística do RÍO ARENTEIRO. En Francia ARN, ARNE, ARNAS, ARNÓN. Río ARNO e ARNARO en Italia. En Alemania río ARNE e ERNBACH, en Irlanda ARNEY e ERNE etc... Pero coido que xa abonda.
     Unha simple visión panorámica da toponomástica da COMARCA DO CARBALLIÑO mostra unha abundancia salientable de nomes de lugar procedentes de nomes de terratenentes posesores de terras, os coñecidos ANTROPÓNIMOS posuidores que viñeron a facer "turismo" e negocio atraídos polas bondades do N.O. da península Ibérica. Deso que non lle caiba a menor dúbida. Nin que dicir ten, que estes significados dos ANTROPÓNIMOS son irrelevantes para o obxecto nomeado por alleos á simple función. Non hai entre o nome e a terra ningún vencellamento mais que o puramente nominal de posuidor e cousa posuída. Agora ben, este proceso de traspaso onomástico supón un importantísimo factor de HUMANIZACIÓN, un dos aspectos que me interesa subliñar dos topónimos.
     * Hai un nutrido grupo de antropónimos XERMÁNICOS SUEVOS que lle deron o seu nome as terras das que foron donos, nomes que se conservan durante a IDADE MEDIA e que aínda perduran nos nosos días. Foi a moda sueva na onomástica. O caso é que os nomes xermánicos en poucos séculos chegaron a substituir a tódolos anteriores (gregos, hebreos e latinos) non de xeito inmediato ás invasións dos S. V e VI senón máis serodio, nos S.IX-X
Pasado o tempo cede a moda, pero os nomes xermánicos quedan xa definitivamente enxertados no noso tecido cultural. ¿Cal foi a causa? ¿Imitación da clase dominante? ¿Un renacemento dos gustos onomásticos? Todos posúen como nota común semántica a de ter significado aristocrático, que ó dicir do profesor Piel era "o que os pais esperan ver realizado no futuro dos seus fillos" Na súa formación entran polo xeral nomes de animais fortes e nobres como EBOR "o xabarín" en EBERARDO = xabarín forte; BERA "o oso" presente en BERNARDO =oso forte, WULF "o lobo" como ARNULFO =forte como un lobo; RODOLFO= lobo glorioso; AR " aguia" e valores guerreiros entre outros, máis uns aditamentos ou sufixos formativos moi característicos como RIZ "rico", MIL "célebre", GILDO, "válido", RED "consello", SENDE "camiño", 'WULF "lobo", MIND " protección".
      A súa particular morfoloxía delátaos de maneira inconfundible: ESPOSENDE en Cenlle e en Ribadavia, que evolucionou a partir de ISPANUSINDUS, significa "camiño de España". ESPOSENDE e ESPOSENDES hai nos tamén no Portugal do norte, solar xunto con Galicia destes exóticos nomes.
     LEBOSENDE, repetido en Ponteareas e en Carballo, Lugo e da mesma camada léxica que LEBOSANDAUS en Bande non doado de traducir por mor das interferencias na morfoloxía do topónimo.Cecais "Camiño desexado"? Non o sei de certo.
     CASANDULFE en Loeda, Piñor de Cea.Trátase dun antergo CASA DE ANDULFI que leva na estructura onomástica nome de LOBO como o leva o actual nome propio ADOLFO e RODOLFO por exemplo, na terminación -OLFO.
     GOMARÍZ , "home rico".Témolo en Baltar, Esgos e en moitos puntos de Portugal. Coa mesma raíz GOMESENDE "a senda ou camiño do home" que tamén está rexistrado na vosa provincia.
     MOURIZ que vén do gótico MOPS "valor" e o sufixo -RICI con interferencia probable da raiz MAUR- presente no nome propio Mauricio. “Importante polo seu valor”.
     ARIZ reducción do coñecido nome ALLARIZ do gótico ALL "todo" e -RICI "poderoso" coa equivalencia de "TODOPODEROSO" ou omnipotente. Repítense ademáis do ourensá de San Cristobo de Cea, en Láncara, Lugo.
     * Hai ontros rematados en -IN, e en E- de nomes de posesores latino-cristiáns os máis numerosos na provincia de Ourense xunto cos en -E. Que sirvan como paradigmas deste colectivo: SEÑORÍN e PUNXÍN por unha banda e CENLLE pola outra.
     Tanto os dous primeiros como o último supoñen a reducción dunha fórmula TERRA máis o nome do dono. Así SEÑORÍN quere dicir "A TERRA dun tal SENIOR ou SEÑOR", PUNXÍN a dunha persona co alcume: "o que está sempre a punxir, pinchar, molestar, ferir”
     Para os amantes da filoloxía clásica, derivado do verbo latino PUNGERE. Punta vén de aquí. Este último nome de lugar dáse moito en Ourense como apelido.
     CENLLE, ó igual cos anteriores, sintetiza con esta terminación en -E o complemento determinante ou titular da posesión. Así CENLLE supón "terra dun tal CELIO", xentilicio de orixe etrusca recollido pola onomástica romana, como CARTELLE en Ourense e CARTELLÁ en Girona son oriúndos de CARITELLO ou CARTELIO e éste a súa vez de CARITUS de onde nace CARIDE.
     * Tendes nomes en -OR e en OL- tamén de persoas : PIÑOR con orixe respectivamente en VILLA PINIOLLI ou de PENIOLUS, e POL que procede do sintagma VILLA PAULI ou de PAULUS, que máis tarde remataría en PABLO, como FERROL orixínase no conxunto VILLA ou TERRA dun tal FERRIOLI (nome de santo) e que, tempos pasados, aparecía nos mapas como O Ferrol do Caudillo. ¡Que maneira de confundir!
     * En fin antropónimos en AS como GODÁS de CIMA e GODÁS do Río que ten vinculación cos "GODOS" xermánicos. GODÁS vén de GODASIUS en base a GUT "bo", como ASTÁS de ATANASIO e probablemente XURENZÁS que procedería dun hipotético Iurentianis como RAMIRAS e RAMIRÁNS de Ramiranís, LOURENZÁ de Laurentiani ou como GAUDILANIS remata en GOIÁNS, GOIÁS, GOIÁN. FREÁS é un diminutivo con orixe en FREDILANIS: Haino tamén en Celanova: FREÁS de DEVA e de EIRAS
     * En -ON como VARÓN e VARÓN PEQUENO < de Varus "o patitorto" que é alcume, e DACÓN de DACUS "natural da Dacia" en MASIDE, outro nome posesor de persoa que deriva de MASSITUS. Estes topónimos en -ON semellan aumentativos.
     * En -ÁN como GAVIAN en San Cristobo de Cea e BARRAN en Piñor e Vilar do Barrio.
     * En -Á como MARTIÑÁ, pertencente a San Cristobo de Cea, derivado do nome persoal latino MARTINUS e este entroncado co nome do deus MARTE.
     Outro apartado toponímico, pode formarse con nomes de repoboacións medievais do tipo ASTURESES, xentes que viñeron de ASTURIAS como os CUMBRAOS ou TOLDAOS proveñen de mozárabes de COIMBRA e DE TOLEDO respectivamente con asentamento na Coruña, Lugo e Pontevedra. ESTURÁOS é tamén un topónimo portugués que se repite en BRAGA e VILAREAL.O topónimo ASTURIANOS de PUEBLA DE SANABRIA xa mencionado no século X, asegura que alí houbo colonias de Asturias, e un pobiño de SANABRIA, SAN CIPRIÁN presenta aínda hoxe un trazo característico do asturiano central (as terminacións -AS, -AN etc ... co A pechada en E). Outros topónimos son resultado de migracións internas; é dicir, no seo da propia provincia, como BANGUESES en Ourense (Verea) que semellan xentes saídas da carballiñesa BANGA. En Vigo ó pé do artificial Polígono de Coia, construído de xeito deshumanizador como unha gran parte da cidade, conservamos polo momento un camiño-rúa chamado dos ESTURÁNS; é dicir dos ASTURIANOS, probablemente atraídos polas industrias navais ubicadas na Coia de beiramar. En relación coa repoboación medieval dos lugares chamados ASTURESES, ASTURIANOS e ESTURÁOS, a principal razón está en que ASTURIAS, rexión menos afectada polas guerras da Reconquista, e por elo menos suxeita a despoboación, constituía unha reserva natural de emigrantes.
     Un nome de lugar derivado dunha planta un tanto opaco, pero ben coñecido na comarca é o de BOBORÁS que vén do colectivo plural BOBORALES da voz hispanolatina APOPERIS "especie de calabaza grande e panza alongada", a ABOBRA en galego. Non teño noticia de se neste pobo do Carballiño dáse hoxe esta clase de cabazas coa abundancia que o topónimo sinala, pero o feito e que tivo que ser en tempos máis ou menos lonxanos un lugar de gran producción.
     Se BOBORÁS e un abundancial plural orixinado de BOBORALES, o TRIGÁS carballinés tamén o é de TRIGALES, por máis que se deixase de cultivar o trigo na medida da abundancia de antes.
     Neste mosaico de nomes propios tendes topónimos que falan da orografía: A PENA DA CORNA, que polo nome debe ser unha inxente rocha enriba do cumio dun monte chamado A PENACORNEIRA; e A CORNA ou "rochal" que máis que feminino de CORNO debe ser abundancial como COIA o é de COIO ou AGRA o é de AGRO; OUTEIRO sen mais adornos que a súa orixe no latín ALTARIUM, que pola vía culta remata tamén en ALTAR; PITEIRA con dous valores "o de parte do galiñeiro onde se crían os pitos" e o oronímico propiamente en base a raíz PETT- / PITT "rocha puntiaguda", valor este que coido ten o voso topónimo. Velaí en moitos sitios: PITELOS en Verea (Ourense), PETELOS en Mós (Pontevedra), PETÓN en Vinianzo, A Coruña, PITEIROS, PETEIRA etc.. en moitas partes de Galicia con valor oronímico. A CANDA, homónimo dunha das montañas pedregosas que fai de pedrafita coa do PADORNELO, nunca mellor chamadas pedrafitas, xa que constitúen a extrema entre as provincias de Zamora e de Ourense. CANDA ten o radical preindoeuropeo CANT- / GAND "rocha", presente nunha chea de topónimos: A serra rochosa do concello de Forcarei (Pontevedra) chámase O CANDÁN. En Asturias hai CANDAL, CANDAS,CANDÁS, CANDÓN, CANDOAS. En Galicia os topónimos GÁNDARA, GANDARELA, GRANDA, GANDARÓN repítense por tódalas provincias. A GRÁNDOLA portuguesa, cuna da revolución dos caraveis. Si a "GRÁNDOLA vila morena..." do inesquecible Afonso.
     Nomes cheos de relixiosidade: como IRIXO ou IRIGO nacidos da base grecolatina ECCLESIA "eirexa" e SEOANE, espallado pola nosa xeografía como SAN XOÁN, SEÁN, SEIVANE, SEVANE, SAIÁN, SAIÁNS etc ... tamén en funcións de nome propio de persoa. MOSTEIRO, o "monasterio" que do MONO formativo lle vén o significado de "vida en solitario".
     Punto de enlace de montes, de comunicación de vales ou incluso de confluencia de ríos reciben nas vosas terras os nomes de FURCO e CONFURCO tomados da verba latina FURCA "a forca" que pola súa peculiar estructura pode usarse para moitos mesteres incluso para "AFORCAR". Pero co sentido topográfico que é o que lle corresponde os dous topónimos, alude a "camiños que se bifurcan" Desta voz latina deriva tamén "a forcada", instrumento agrícola - ben coñecido por todos- consistente nun pau de madeira que remata en varias gallas". A propósito de "GALLAS", hai sitios nos que ós FURCOS e CONFURCOS denomínanos GALLOS.
     Por ter, teñen incluso a pegada manifesta dos mozárabes da España musulmana no exótico termo onomástico ALMUZARA, un dos poucos que callaron en Galicia xunto con, ALMUÍÑA, ATAFONA, ATALAIA, ALFOZ e A MEZQUITA tamén ourensá pola banda do BOLO.
     Posúe o voso particular nomenclator un topónimo de artística feitura e consonancias que trasladan a Grecia Clásica do PARTENÓN: Estoume a referir a PARTOVIA. ¡Cantas veces me preguntou pola etimoloxía de PARTOVIA o profesor e amigo Avelino Muleiro, natural de LAMAS pola gracia de Deus, o Deus que foi capaz de facer o home de barro dunha lameira ... ! Sexa pois LAMAS por sempre ennobrecido. Nunca puiden darlle satisfacción en resposta. Tampouco nestes intres estou en condicións de darlles a vostedes unha noticia etimolóxica definitiva verbo deste nome propio tan ben composto, pero non hai que rexeitar a proposta etimolóxica do profesor nado en Lugo Xoaquín Caridad Arias que o deriva da voz grega PARCÉNOS "a virxe". Se así fose, habería que seccionalo topónimo en PÁRCENOS e VIA, este último elemento procedente de VINA, (compárese "venéreo"= o relativo a deusa Venus) e estariamos na presencia dun lugar no que se faría culto en tempos lonxanos a antiga VIRXE VENUS que como saben naceu das augas, vaian vostedes a saber se das AUGAS DE PARTOVIA. Tan so unha pequena dificultade ou se queren unha condición: para que esta etimoloxía poida aceptarse: compre indagar se existe algún documento no que o acento do nome do lugar recaia sobre o -I ; é dicir PARTOVÍA, porque entón a hipótese podería converterse en definitiva solución. Como noticia recollida a micrófono pechado, parece que o profesor César Varela defende o significado de "abundante en cereais", sen que eu coñeza as razóns que o levan a este resultado.
     Con PARTOVIA poden estar relacionados PARTEME en Lugo, PARTAGÁS e PARTEGAZ en Asturias e PARZÁN en Huesca, sempre segundo Xoaquín Caridad no seu libro "Toponimia y Mito".
     Sexa como fose, PARTOVIA sempre producirá ese efecto elegante e diferenciador no rosario da toponomástica da comarca do CARBALLIÑO.
Que me desculpen polo silencio onomástico nesta conferencia os veciños de: CEA, de
     LEIRO, da VEIGA e de OSEIRA / de LAMAS, BRUÉS e CABANELAS/ de XUVENCOS, de COSTOIA e de UCEIRA/ de MESEGO, PACIÑOS e BAGARELAS/. Os de REÁDIGOS, SANTRÓS e LOBÁS / VALEIRAS, CAZARRANCAS e MARAÑAO / ARCOS, ASPEROLO, LOEDA e CARRÁS/.A GRANXA, PONTERRIZA e FONTAO/
     Gustariame que desfilase por esta pasarela do Casino do Carballiño tódalas vosas estrelas toponomásticas, porque cada unha delas individualmente ten a suficiente entidade e elegancia como para exhibirse e recibi-los aplausos de todos. Ben é verdade que non é posible porque o tempo non da para máis - e non e unha excusa -, pero que lles quede a satisfacción de que tódolos que foron silenciados - por riba do individual - cumpren a misión de conformar ese corpus homoxéneo, xunto cos demáis, coa capacidade de crear un ambente evocador e artellador nos seus habitantes, ou se queren coa capacidade de estructurar un CARBALLIÑO IDENTIFICADOR, DIFERENCIADOR e moito máis grande.
     E como escomencei con VICENTE RISCO, así remato: "Se o ten pensar se detén na codia das cousas, non digas tampouco CARBALLIÑO é ben pequeno, es ti que endexamais poderás concebir nada grande. "
Quédolles moi agradecido pola atención. Deica logo.

pie index fotos Hola Amig@s...

"O que converte a vida nunha bendición non é facer o que nos gusta, senón que nos guste o que facemos" (GOETHE)


©Instituto de Estudios Carballiñeses.

Contador